zwartboek

In een poging het einde van de nieuwste Paul Verhoeven film; Steekspel, te voorspellen dit keer een bespreking van zijn vorige film; Zwartboek. In een eerder artikel; de stijl van de regisseur heb ik aangegeven dat een regisseur eigenlijk zijn hele leven dezelfde film aan het maken is, zij het met wisselende thema’s en karakters. Zonder in de psyche van Paul Verhoeven te willen duiken kan men concluderen dat hij een voorliefde heeft voor opportunistische, cynische karakters. Zoals veel mensen van zijn leeftijd die de verstikkende jaren vijftig hebben meegemaakt, zijn thema’s als seks en religie immer aanwezig. Van het ene hebben ze vermoedelijk te weinig en van het andere teveel meegemaakt. Het zij zo, of niet natuurlijk!

Zwartboek is het verhaal van de joodse Rachel Stein (Carice van Houten) die probeert uit de handen van de nazi’s te blijven. Ze krijgt hierbij hulp van het Nederlandse verzet, maar daar schiet ze weinig mee op, want daar zitten een paar typen die meer geïnteresseerd zijn in hun portemonnee dan in het plegen van verzet. Op de één of andere manier, m.b.t. de actuele situatie, komt me dit zo bekend voor? Het is dus gekonkel en verraad bij het leven en bij de dood natuurlijk van rijke joodse onderduikers.

We beginnen in 1956 in Israël in een kibboets. Carice van Houten werkt daar als schooljuf en wordt bij toeval bezocht door Halina Reijn, de twee kennen elkaar nog van de oorlog en hadden daar kennelijk een vriendschappelijke relatie. De rest van de film is flashback. Meteen is dus duidelijk dat Carice dit drama gaat overleven, het einde staat hiermee zo goed als vast, want we weten dat het een oorlogsfilm is die in 1944 speelde en we kunnen dus rustig afwachten welke ellende nog op haar pad komt.

Vervolgens gaan we terug in de tijd en zien we een keurig opgemaakte Carice van Houten die te gast is bij een famille nombreuse die ook zo christelijk is als de nete. Ze moet eerst een bijbeltekst voordragen anders krijgt ze geen eten. Zo zie je maar weer dat niet alle nazi’s van die uniformen droegen! Hierna komt een wat onbegrijpelijke scène, Carice ligt buiten op een steiger te zonnen in haar ondergoed. Eerstens lijkt het mij sterk dat in een dergelijke godsvruchtige omgeving waar ledigheid des duivels oorkussen is, een vrouw zo schaars gekleed ligt te zonnen terwijl ze zou moeten arbeiden of ter kerke moeten gaan? Tweeëns komt Michiel Huisman aan zeilen met een bm- achtige boot, zo eentje die van aan elkaar gelijmde latten is gemaakt,  waarvan ik meen dat die pas door dhr. Bulthuis in de vijftiger jaren is ontwikkeld, maar dat terzijde. Drieëns komt Huisman aanvaren, aan de wind, hij ziet Carice en verlegt zijn koers naar ruime wind, hij kan op deze manier makkelijk aanleggen, door de schoten aan te trekken of te vieren kan hij de snelheid van de boot regelen. Piece of cake! Maar dan, als hij vlak bij is loeft hij op, d.w.z. hij draait wat weg, de afstand tot de wal is zeker drie meter, ze hebben een conversatie en in het volgende shot ligt Huisman ineens aan de steiger. Dat kan natuurlijk nooit in dat korte tijdsbestek, ja je kunt achteruitzeilen, deinzen, maar zo snel gaat dat nu ook weer niet! Als Huisman zijn eerdere koers had gehouden dan was hij zo tegen de steiger gesukkeld, maar door zijn koers te verleggen is hij zeker weten voorbij gevaren! Geneuzel natuurlijk, maar voor de zeilers onder ons zeker niet.

Het onderduikadres van Carice wordt met de grond gelijk gemaakt door een vliegtuig bom. Nu begint voor Carice de vlucht naar de vrijheid, zou ook tijd worden natuurlijk, wie wil er nou in de politiestaat Nederland leven?  Ze gaat op bezoek bij de notaris die het familie kapitaal beheert en die na later blijkt er een handeltje bij doet in het vermoorden en beroven van zijn cliënten. Voor de oplettende kijker staat al meteen als een paal boven water dat deze notaris niet deugt. De vrouw van de notaris geeft het konijn in de gang een wortel, de arme verhongerde Carice krijgt nog geen thee met een mariakaakje. Ze pakt daarom de wortel van het konijn. Hiermee is erg goed de notaris geëxposeerd, punt voor Paul! Vervolgens wordt Carice door Peter Blok die een foute politieman speelt, afgeleverd bij een veer in de Biesbosch. Ze wordt daar herenigd met haar familie, maar het geluk duurt niet voor lang; ze varen in een hinderlaag en iedereen, op Carice na dan, wordt vermoord. Hierna gaat ze werken in een gaarkeuken/begrafenisonderneming, grappige combinatie overigens. Dit blijkt een goede dekmantel voor de verzetsgroep van Dereke de Lint en Thom Hofman. Zo kunnen ze hun eigen slachtoffers ter aarde bezorgen en met de overige werkgelegenheid is het natuurlijk ook dik in orde. De verzetsgroep bestaat verder uit wat koorballen, burgers en buitenlui. Alle aanslagen die ze plegen lopen jammerlijk mis er vallen veel slachtoffers, maar niemand die zich afvraagt hoe dat komt. Vreemd is ook dat wanneer de zoon van Derek de Lint wordt gepakt dit geen gevolgen heeft voor het voortbestaan van de verzetsgroep? Volgens mij waren de martelpraktijken van de SD dermate geavanceerd dat iedereen uiteindelijk toch ging praten? Punt eraf dus voor Paul. De verzetsgroep blijft dus een zieltogend bestaan lijden. Kennelijk past dit toch in het straatje van de Duitse en Nederlandse roversbende. Carice is inmiddels gekoppeld met de tragische held, postzegelverzamelaar Haupt sturmführer Ludwig Müntze. Via de postzegels weet ze in zijn slaapkamer te komen en daar ontdekt Müntze dat de blonde haren van Carice niet origineel zijn. Er komt nu iets wat ook al in de Vierde man zat. Als Jeroen Krabbé met Renee Soutendijk  in bed ligt, terwijl hij liever met Thom Hofman in bed had gelegen,  Krabbé een opmerking maakt dat Soutendijk net een jongetje is. Soutendijk zit boven op hem, showt dan trots haar pronte borsten en zegt: zijn die ook van een jongetje? Een variatie hierop is; Carice die de handen van Müntze op haar borsten legt en vraagt: sind die Jüdisch? Volgende verwijzing naar een andere film is als Carice de man ontmoet die bevel voerde over de Duitsers die haar overvallen hebben en haar ouders vermoord hebben, Sturmführer Franken. Ze zet het op een lopen naar het toilet en Paul laat zien hoe ze daar haar maag leeg kotst. Waarom moet dit allemaal getoond worden? Ditmaal lag er geen bebloede tampon! Weer twee punten eraf! 

Qua smerigheid kan het echter nog een graadje erger. Als een stuk verder in het verhaal Carice en Müntze weten te ontsnappen met behulp van de opportunistische, maar in dit geval niet, Halina Reijn Ze vinden een schuilplaats in een zeilboot, waarop Carice zegt zouden we hier maar altijd kunnen blijven! Müntze wil wel, maar dan is er op de radio het bericht van de capitulatie. Carice zegt dat ze niet gedacht had angst voor de bevrijding te hebben en dat is terecht want de Duitsers hebben heel handig de schuld van het echec van de verzetsgroep op haar schouders geladen. In hun plaats was ik dus met de zeilboot de zonsondergang tegemoet gezeild, maar de plot verplicht hun tot handelen en de verantwoordelijke voor het verraad moet bloeden. Ook dit gaat echter weer heel knullig mis, de notaris en zijn vrouw worden onder hun ogen geliquideerd en Müntze is zo dom om terwijl het krioelt van militairen en op wraak beluste burgers, al schietend de straat op te rennen als in een slechte politiefilm. Müntze wordt als tragische held geëxecuteerd. Ook al weer een onlogische wending. Generaal Kautner de voormalige bevelvoerder van Müntze heeft het op een akkoordje gegooid met de canadezen en weet zo de executie er door te drukken. De Canadese kolonel zegt nog wel, maar hij is een getuige? Maar laat zich onbegrijpelijker wijze omlullen door Kautner. Ik geloof meteen dat er in de chaos van de bevrijding nodeloos mensen zijn vermoord, maar hier had de kolonel zich  heel eenvoudig op administratieve procedures kunnen beroepen. Onwaarschijnlijk is ook dat de voormalige bevelhebber van de Duitsers deze bewegingsvrijheid heeft. Waarom moet Müntze eigenlijk dood, is dat om de tragiek van de oorlog te duiden?  Carice komt terecht in een soort extreem rechtse partij bijeenkomst. In een grote fabriekshal wordt ze vernederd door een losgeslagen fascistoïde mensenmassa. We krijgen weer uitgebreid te zien hoe Carice een emmer poep in een grote ketel moet gooien die ergens boven in de ruimte hangt, waarom daar? Omdat, oh humor, ze deze dadelijk over zich heen zal krijgen! Hé dat lijkt dan weer op Carrie, maar in die film heeft het een functie namelijk dat de hoofdpersoon zo buiten zinnen raakt van woede dat ze iedereen vermoord.

Wat is in zwartboek nu het nut van deze scène? Carice is al genoeg vernederd, het voegt helemaal niets toe! Ja we kunnen haar weer even naakt zien. Leuk maar gadverdamme! We hebben al gezien dat vele landgenoten niet deugen, niet voor niets zijn er in de oorlogsjaren procentueel de meeste Joden uit Nederland gedeporteerd. De mythe dat Nederland altijd zo gastvrij en tolerant geweest zou zijn is inderdaad een mythe. Paul zal dan ook nooit aarzelen om deze hypocrisie te duiden, vind ik goed, maar dat ene puntje erbij doet er nu natuurlijk niet meer toe. Misschien is het wel zijn missie om na de vernederende kritieken op Spetters, die nu weer in directorscut versie te zien is, iedereen te laten bloeden, de recensenten, de acteurs en het publiek wat zo dom was om mee te werken aan zijn nieuwste film?

Terug naar Zwartboek. De enige functie van het poep en pies tafereel is dat Thom Hofman haar nu kan komen redden, maar ja die probeert haar gelijk weer koud te maken. Ze krijgt nu wel weer het zwartboek van de notaris terug en daarin staat alle ellende die haar dan weer vrijpleit. Overigens schitterend gespeeld van Carice als ze te horen krijgt dat Müntze dood is. Uiteindelijke weten ze Thom Hofman te pakken te krijgen en deze sterft door verstikking in de doodskist die altijd voor het vervoer van vluchtelingen werd gebruikt. Het laatste beeld is het gezinnetje van Carice in de kibboets op dat moment rijden er echter militairen binnen, oh ja dat zal wel het begin van de jom kippoer oorlog zijn geweest, zo eindigt het verhaal toch als het begon en weer met een oorlog.

Is dit een goede film? Nee! Is het dan een slechte film? Ook niet, maar kijk eens De Aanslag. Dat is een goede Nederlandse oorlogsfilm, hier gaat de protagonist op onderzoek naar het waarom van de vernietiging van juist zijn familie, aan het einde van de film vindt hij het uit. In Zwartboek is alle urgentie weg, we weten dat Carice het gaat overleven en overleven dat is nu juist het belangrijkste thema van een oorlog. De expliciete en zinloze poep/pies en kotsscenes, maken het er ook niet beter op. Het script van Soeteman/Verhoeven zit vol onlogica en is gekunsteld geschreven om de verplichte thema’s aan elkaar te kunnen rijgen. De overeenkomst met de scripten die momenteel basis zijn voor zijn nieuwste film zijn echter overduidelijk. Dat de users hebben meegeschreven aan het script is dus een gotspe! Het optreden van Paul Verhoeven in DWDD is een cynisch slotakkoord van het voortijdig overleden overleden entertainment experience project. Geen woord van waardering voor de prestaties van het publiek dat met enorm enthousiasme zich heeft ingezet ten faveure van Paul. Nee integendeel, we krijgen nog een kat vanwege de slechte scripts die we hebben geschreven. Als nu dadelijk in september Steekspel ook wordt afgebrand door de critici dan zal Paul wel weer in DWDD komen uitleggen dat ook dit de schuld was van de users. Ik hoop dat de redactie dan in het kader van hoor en wederhoor ook wat andere betrokkenen zal uitnodigen, ik hou een plekje vrij in mijn agenda.